जनकपुर  :

गाउँको साँघुरो बाटो। बाटोको दुवै छेउमा झिझा दाउराले बारेर बनाइएका कच्ची झुप्रा घर। स्थानीय भाषामा यस्तो झुप्रोलाई खडई (खर) र टाटीले बनाएको घर भन्ने गरिन्छ।

चैत/ बैशाखको हुरीसँगै उडेर जाने जस्ता त्यस घरमा बसोबास गर्ने समुदायको अवस्था नाजुक छ। तिनै घरबाहिर बसेर केही महिलाहरू खाना पकाउँदै छन्।

खाना पकाउँदै गरेको स्थान वरपर बालबालिकाहरू आगो तापेर खेलिरहेका छन्।

खाली खुट्टा र सामान्य लुगामा आगो ताप्दै गरेका बालबालिकाहरूको दृष्य करुणादायी छ। स्कुल जाने समयमा पनि बालबालिकाहरू घर वरपर खेलेका छन्। वस्तुभाउ खुला आकाशमुनि बाटो छेउमै बाँधिएका छन्। 

नवलपरासीको प्रतापपुर गाउँपालिका-७ मुसहर बस्तीमा देखिएको टिठ लाग्दो दृष्य हो यो। मुसहर जातिको दैनिकी मजदुरी गरेर बित्ने गरेको छ। स्कुल जाने बालबालिकादेखि पाका उमेरका पुरुष र महिलाहरू मजदुरी गर्न जाने गरेका छन।

बस्तीमा न खानेपानीको व्यवस्था छ न त शौचालयकै। हरेक पाँच वर्षमा चुनाव हुन्छ। चुनावबाट स्थानीयदेखि संघमा जनप्रतिनिधिहरू फेरिन्छन्। तर यहाँका मुसहर जातिको जीवन भने फेरिन सकेको छैन।

चुनावको बेला खोक्रा आश्वसान बाँडेर जनप्रतिनिधिहरू आफ्नो स्वार्थ पूरा भएपछि फर्केर पनि आउँदैनन् भन्दै स्थानीयले गुनासो गरे। सरसफाईमा ध्यान नदिँदा त्यस समुदायमा विभिन्न रोग प्रकोपको सम्भावना पनि उत्तिकै छ।

नवलपरासी जिल्ला ‘खुला दिसा मुक्त’ घोषणा भएपनि मुसहर बस्तीका स्थानीय भने अझै पनि खुला रूपमा शौच गर्दै आएका छन्। शौचालय नहुँदा बाहिरै शौच गर्न जानुपर्ने बाध्यता रहेको स्थानीय मेटुले मुसहरले बताए।

यो समुदायको रोजगारी भनेकै ज्यालामा अरूको काम गर्नु हो  पुरुषहरू घर जोडाई (इटाको गारो लगाउने) र खनजोत गर्न जाने गर्दछन्।

भने महिलाहरू खेतीबाली लगाउन जाने गरेका छन्। स्कुल जाने उमेर समुहका बालबालिकाहरू पनि खेतमा गएर काम गर्ने गरेको अर्का स्थानीय मुक्तिलाल मुसहरले बताए।

साहु महाजनको खेतमा दैनिक ज्यालादारी गरी मजदुरीबापत पाउने खाद्यान्न र केही रकमले परिवार पाल्नु परेको उनीहरूको गुनासो छ। ‘मजदुरी गरेर पेट पाल्नु नै हाम्रो दिनचर्या हो।

छोराछोरीलाई पढाउनु, नयाँ लुगा लगाउनु र मीठो खानु हाम्रा लागि आकाशको फल जस्तै हो,’ स्थानीय सुनिल मुसहरले भने।

यो क्षेत्र डलरअर्बपति विनोद चौधरीले जितेको क्षेत्रको हो। चुनावका बेला चौधरीले पनि विभिन्न आश्वासन दिएर गएका छन्। तर पूरा हुनेमा भने विश्वस्त छैनन्।

२४ वर्षसम्म चुनाव जितेर गएका हृदेयश त्रिपाठीको उदाहरण दिँदै स्थानीय छन्नु मुसहरले भने ‘ त्रिपाठी चुनाव जितेर मन्त्रीसमेत भए।

हाम्रो अवस्था भने जस्ताको तस्तै छ। अहिले जितेर गएका चौधरीको पनि आश्वसान मात्र त होला ?’ सुनिलले भने।

चुनावको समयमा रोजगारीदेखि शिक्षा र घर बनाइदिने भन्दै नेताहरूले आश्वसान दिएपनि जितेर गएपछि सबै बिर्सने गरेको उनीहरूको भनाइ छ।

गाउँपालिकामा यो समुदायबाट महिला वडा सदस्य जनप्रतिनिधिका रुपमा चुनिएका छन्। ‘हाम्रो समुदायका सबै परिवारले मजदुरी गरेर खाने हो। राम्रो कपडा किनेर समेत लगाउन सक्दैनन्। राम्रो घरको कसरी कल्पना गर्नु ?’ वडा सदस्य सावित्री मुसहरले भनिन्।

आफू पहिलो पटक जितेर गएकाले समुदायका लागि केही पहल गर्ने उनको भनाइ छ। सुरक्षित घर नहुँदा यो समुदाय जाडोको समयमा चिसो छेक्नका लागि घरबाहिरको चारैतिरबाट थोत्रा कपडाले बेरेर बस्ने गरेका छन्। वर्षायाममा त अरूकै घरमा गएर बस्नुपर्ने बाध्यता रहेको उनीहरूको गुनासो छ।

५४ हजारको हाराहारीमा जनसंख्या रहेको यो गाउँपालिकामा ३७ प्रतिशत गरिब छन्। दलित र मुसहर जातिको संख्या २४ प्रतिशत रहेको गाउँपालिकाका अध्यक्ष उमेशचन्द्र यादवले जानकारी दिए।

सबै क्षेत्रबाट पछाडि परेका र पारिएका मुसहर समुदायको जीवनयापन र अवस्था सुधार गर्नका लागि पालिकाले तीनै तहका सरकारसँग समन्वय गर्ने यादवको भनाइ छ।

‘शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, सडकलगायतका समस्या छन्। यसका लागि पालिकाको स्रोतबाट हुन सक्ने काम सुरु गर्ने र गर्न नसकिने काम प्रदेश र संघ सरकारसँग पहल गर्छौ,’ यादवले भने।

गाउँपालिकाले छिट्टै नै दलित वस्ती विकास कार्यक्रम, खाजा कार्यक्रम र स्वास्थ्य बीमा कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने तयारी गरेको अध्यक्ष यादवले बताए। पालिकालाई खरको छाना मुक्त बनाउन योजना रहेको उनले सुनाए।

गाउँपालिकाको साढे तीन लाखको लागतमा सुरक्षित आवास बनाउने गरी प्रदेश र संघ सरकारसँग पहल भएको उनको भनाइ छ। मुसहर र दलित जातिका लागि करिब एक हजार सुरक्षित घर बनाउने सोंच गाउँपालिकाको छ। आफ्नो कार्यकाल अवधिभर एक हजार सुरक्षित घर बनाउने अध्यक्ष यादवले दाबी गरे।